Geplaatst op 21 mei op de site van de innovatie estafette
door Freek van Eijk & Erika Koehler.
Steden zijn de motoren van de wereldeconomie: ongeveer 80 procent procent van alle economische activiteiten vindt er nu al plaats en in 2050 woont waarschijnlijk 70 procent van de wereldbevolking in steden. Nu al zorgen steden voor 80 procent van het energieverbruik, de CO2-uitstoot en wereldwijde afvalproductie. Daarmee spelen (mega)steden de komende decennia de sleutelrol. Als we steden niet significant duurzamer, slimmer en menselijker kunnen maken, kunnen we het wel vergeten om onze planeet leefbaar te houden.
‘Our struggle for global sustainability will be won or lost in cities’
Ban Ki Moon, Secretaris-Generaal VN
Exportkansen door een focus op stedelijke uitdagingen
Nederland kan daarin een voortrekkersrol vervullen als we onszelf positioneren als één grote, innovatieve netwerkstad, als een Sustainable Urban Delta. Onze watermanagementexpertise is nu al wereldwijd befaamd. We kunnen aan het pakket toevoegen: zorg voor ecosysteem en leefomgeving, logistiek maatwerk, een circulaire of biobased chemie, efficiënte en gezonde voedselproductie. Om nog niet eens te spreken over de sociale en culturele verworvenheden die onze delta maken.
Met zijn Agenda Stad heeft het Nederlandse kabinet het advies van de OESO (Territorial Review 2014) opgepakt om agglomeratievoordelen en innovatie, twee kenmerken van megasteden, ook hier te versterken. Het gaat daarbij niet om het voortrekken van de steden ten koste van het platteland, maar om een visie op Nederland als innovatief, waterrijk, stedelijk netwerk. ‘Groene groei’ is de enige oplossing met toekomst. Incrementele verbeteringen binnen steden zijn onvoldoende, er is een fundamentele omslag van denken en doen nodig. Dat wordt inmiddels breed aangevoeld, maar daarmee is het nog geen feit. De kansen ontstaan door circulaire economie te omarmen, in te spelen op de unieke digitale mogelijkheden en bij dit alles de mens centraal stellen.
Circulaire Economie voor een efficiënte en veerkrachtige stad
Het is belangrijk de stad als deel van een ecosysteem te beschouwen. Alles komt samen in de stad. Verkeer, voedsel, water, lucht, energie, grondstoffen en afval zijn allemaal onderdeel van een stedelijk metabolisme. Er is nog veel te winnen aan efficiency van die in- en uitgaande stromen. Nog beter is het om de lineaire processen om te zetten in circulaire, door duurzame verbindingen te leggen tussen stromen en activiteiten in de stad. De circulaire economie is een economisch systeem dat bedoeld is om de herbruikbaarheid van producten en grondstoffen te maximaliseren en waardevernietiging te minimaliseren. Het vraagt om anders ontwerpen, nieuwe businessmodellen, anders produceren. Om ander consumentengedrag en om het laten cirkelen van grondstoffen door re-use, repair, refubish, remanufature of recyclen. Dat levert tevens activiteiten op die lokaal werk creëren. Vrijwel elke dag komen er veelbelovende initiatieven bij die inspireren.
Een smart city gebruikt digitale mogelijkheden
Het tweede onderwerp, de ‘smart city’, leeft breed. Een doordachte en veilige koppeling van gegevens en systemen kan een enorme effectiviteitsverbetering teweegbrengen op vrijwel alle domeinen. Denk aan slimme meters en energie-apps: mensen krijgen niet alleen inzicht in hun energieverbruik, maar gaan ook zelf energie produceren met zonnepanelen of in coöperatieve windmolenparken. Als die trend doorzet, dan kan de stad van de toekomst in hoge mate zelfvoorzienend worden.
Een slimme stad denkt vooruit. Driekwart van alle gebouwen in Nederland zal voor 2035 moeten worden gerenoveerd. Als op de meerjarenonderhoudsagenda van een gemeente een nieuw stadhuis of een nieuwe weg is voorzien, de renovatie van sociale woningbouw is gepland of de vervanging van een riolering noodzakelijk is, dan kan dat momentum aangegrepen worden om concrete stappen te zetten naar een slimmere en duurzame stad. Nieuwbouw kan nu al energieneutraal of zelfs energieopwekkend zijn, wegen kunnen energie gaan opwekken door opslag van zonne-energie en aan digitale netwerken of het riool kan warmte worden onttrokken.
Mensen centraal, niet technieken
Bij alle innovatie moet de mens centraal staan. Niet alleen om ethische redenen of uit privacy-overwegingen, maar ook omdat gemeenten of grote bedrijven alleen niet meer het verschil kunnen maken. Een gemiddelde stad heeft bijvoorbeeld slechts op 5 procent van zijn voetafdruk directe invloed. Tegelijkertijd zijn er heel veel mensen die verantwoordelijkheid nemen en willen bijdragen aan een duurzame toekomst. Interactie tussen bewoners, overheden, bedrijven en kennisinstellingen is essentieel. Door lokaal en cross-sectoraal en in diversiteit na te denken over het gezamenlijke belang op het vlak van bijvoorbeeld wonen, werken, bouwen of financieren ontstaat er een nieuwe dynamiek: een samenleving die staat voor de menselijke maat, creativiteit en ondernemerschap.
Innovatief bestuur
De stedelijke uitdagingen vragen niet alleen om interactie, maar ook om een overheid die richting geeft en keuzes maakt waar burgers en bedrijven op de langere termijn op kunnen bouwen: de voorwaarde voor (groene) groei. Denk aan regelgeving, investeringen, steun, inkoopbeleid of opschaling. De overheid stimuleert samenwerking tussen sectoren en bedrijven, overheden, wetenschap, onderwijs en burgers. En zij maakt vernieuwing mogelijk, ook door aandacht te hebben voor de verliezers van een transitie. Onderwerpen als onderwijs, onderzoek, infrastructuur, energie, mobiliteit, data, telecommunicatie, water, sanitaire voorzieningen, afvalbeheer moeten met elkaar worden afgestemd en in samenhang worden gebracht met sociale of fiscale regelgeving. Het vraagt om cross-sectoraal denken en experimenteerruimte in wet- en regelgeving
Nederland als ‘Sustainable Urban Delta’
Als Nederland een voortrekkersrol wil als duurzame megastad, moet het dat waarmaken en uitdragen. De Nederlandse topsectoren geven daartoe een mooie aanzet, door Nederland vanaf deze zomer gezamenlijk als ‘Sustainable Urban Delta’ te positioneren. Nederland heeft de perfecte schaalgrootte en de innovatiekracht om als een groot ‘living lab’ te gelden. We hebben initiatiefrijke, veranderingsgezinde inwoners, top-onderzoek en onderwijs en een internationaal bedrijfsleven dat de kunst van het samenwerken verstaat. Net zoals we al vanaf de middeleeuwen bekend zijn om ons watermanagement en nu de mondiale nummer 2 op het vlak van landbouwexport zijn, kunnen we met diezelfde instelling Nederland als ‘Sustainable Urban Delta’ neerzetten. Met een nog veel groter internationaal marktpotentieel.
De Innovatie-estafette 2016: Stad van de Toekomst
De Innovatie-estafette ondersteunt hetgeen hier is beschreven en wil tijdens het Nederlands EU-voorzitterschap een voorproef geven van de Stad van de Toekomst die internationaal tot de verbeelding spreekt. Een ‘Sustainable Urban Delta’; duurzaam, slim en menselijk.
Freek van Eijk is bestuurslid van de Stichting Maatschappij en Onderneming (SMO), Managing Director van Acceleratio B.V. en hoofddocent Euroforum opleiding ‘Smart & Sustainable City’.
Erika Koehler is projectleider van de nationale Innovatie-estafette 2016 namens de Rijksoverheid.